Anglosaski a kontynentalny system prawa – podstawowe różnice i zaskakujące podobieństwa

Istnieje powszechne przekonanie, że anglosaski system prawa jest zupełnie odmienny i oparty na innych założeniach niż system kontynentalny, a wielu jest zaskoczonych rezultatem porównań i podobieństwami, które pojawiają się po analizie różnych instytucji i pojęć prawnych.

Podstawy anglosaskiego systemu prawnego

Mało kto dziś wie kim byli i kiedy żyli Saksończycy – a jeśli już ktoś ośmieli się powiedzieć, że „prawdopodobnie musieli żyć w bardzo wczesnym średniowieczu” jako mieszkańcy jakieś wyspy zwanej później Brytanią, to odpowiedź taką uważa się za śmiałą i niemalże naukową. Jeśli dodamy “pogłoski”, że tę wyspę zamieszkiwali Rzymianie oraz że to oni wybudowali mur Hadriana dla obrony przed najazdami Celtów z obecnej Szkocji – pojawia się niedowierzanie. A jeśli wspomnimy, że obecny Londyn w tym czasie nazywany był Londonium – patrzą z niedowierzaniem. Jeśli dodatkowo powiemy, że gdzieś w XI wieku odbyła się słynna bitwa pod Hastings, a po niej Normanowie osiedlili się na wyspie zwanej Brytanią – ludzie zazwyczaj łączą ją w swoich umysłach z Robin Hoodem, mimo iż ten legendarny bohater ludowy żył prawdopodobnie ponad 200 lat później i pochodził z arystokratycznej normańskiej rodziny dawno osiadłej na tym obszarze.

Prawo zwyczajowe (ang. common law)

Jednak większości znany jest fakt, że ten legendarny kraj Brytania posiada coś takiego jak „prawo zwyczajowe”, co oznacza prawo oparte na orzeczeniach sądowych wydawanych przez indywidualnych sędziów sądów właściwych w przeszłości – i większość wie, że działalność sędziów zaczynała być widoczna „mniej więcej” w czasach Robina Hooda – lecz niewielu wie, że zasadniczo cały system został zapoczątkowany po wprowadzeniu Wielkiej Karty Swobód (ang. The Great Charter Magna Charta Libertatum) przez króla Jana bez Ziemi w roku 1215 – kiedy to baronowie zbuntowali się przeciwko jego rządom, zbyt wysokim podatkom nakładanym bez uzasadnienia, bezpodstawnym karom więzienia oraz straszliwym wyrokom ferowanym na podstawie fałszywych zeznań bez stosowania powszechnych i jednolitych kryteriów.

Od tego czasu lista podstawowych „powszechnych”, „zasadnych” i „sprawiedliwych” zasad była jasno określona w Wielkiej Karcie Swobód, a data ta jak i sam dokument jest powszechnie uznawany za podstawę nowoczesnego, uniwersalnego poprzednika obecnego systemu prawa anglosaskiego. Większość jest przekonana, że ten rodzaj systemu prawnego charakteryzuje się „brakiem wyodrębnienia systemu prawa” oraz brakiem świadomej i przemyślanej podstawy do stworzenia norm prawnych oraz brakiem sprawiedliwych wyroków wydawanych tylko i wyłącznie na podstawie wcześniejszych precedensów – lecz w rzeczywistości wszystkie wyroki sądowe z tamtych czasów musiały być co do zasady zgodne z podstawowym zbiorem reguł określonych i zdefiniowanych w Wielkiej Karcie Swobód i opierać się na wytycznych sformułowanych w Karcie.

Jak powstały te zasady – czy były zupełnie nowe? nieakceptowane przez ogół , a może sztucznie narzucone dopiero przez Wielką Kartę Swobód? I tu kolejna niespodzianka: nie – ponieważ reguły te i zasady zasadniczo odzwierciedlały koncepcję tego, co wówczas powszechnie uważano za równoprawne, należyte, słuszne i sprawiedliwe i społecznie akceptowane i najczęściej odwoływały się do rzymskiej koncepcji prawa z czasów Londonium i muru Hadriana zbudowanego przez Rzymian w celu obrony cywilizacji przed „barbarzyńcami”.

System prawa equity (ang. equity – słuszność)

Koncepcja prawa equity miała zastosowanie przy rozwiązywaniu sporów między stronami, gdzie sędzia musiał wziąć pod uwagę nie tylko uprzednio istniejące przypadki prawne, lecz powinien był kierować się trzema następującymi zasadami: zasadą sumienia, zasadą uczciwości i zasadą sprawiedliwości. Zastosowanie zasad equity było i jest możliwe jedynie, gdy strony nie miały do tej pory konfliktu z prawem, a ich wzajemne uprawnienia lub roszczenia pozostawały ze sobą w sprzeczności. Tak więc system ten jest postrzegany jako różny od systemu prawa zwyczajowego, który w zasadzie począwszy od czasów Wielkiej Karty Swobód zawsze miał kierować się określonymi , powszechnie akceptowanymi kryteriami , i regułami .

Zatem najważniejszą cechą equity jest brak stałych reguł i przepisów oraz możliwość orzekania przez sędziego zgodnie z własnym sumieniem i poczuciem zdrowego rozsądku. Dlatego jest to „prawo” lub raczej kodeks etyczny podobny do 10 przykazań biblijnych, który jest elastyczny i łatwy do zmienienia.

Podobieństwa i różnice pomiędzy prawem zwyczajowym a equity

Zarówno prawo zwyczajowe, jak i equity były początkowo oparte na prawie rzymskim i jego koncepcjach, a dopiero w późniejszym czasie rozwinęły swoją własną wykładnię, historię i tradycje. Obecnie istnieje wiele różnic pomiędzy prawem zwyczajowym a equity. Po pierwsze, equity zostało ukształtowane na gruncie spraw cywilnych, natomiast prawo zwyczajowe dotyczyło zarówno spraw cywilnych, karnych i podatkowych. Jak wspomniano powyżej, podstawą orzekania w prawie zwyczajowym jest wcześniejszy precedens i zwyczaj oraz zbiór zasad wywodzących się z Wielkiej Karty Swobód, również w zakresie „uczciwego” zadośćuczynienia pieniężnego za czyn bezprawny.

Natomiast w przypadku equity, sędzia nie polega na precedensach. Podstawą orzeczenia jest słuszność i sprawiedliwość. Kolejną znaczącą różnicą jest to, że zadośćuczynienie w prawie zwyczajowym jest zasądzane w sprawach cywilnych, podczas gdy w systemie equity wyrok ogranicza się do określenia, która ze stron ma rację i wydania nakazu lub zakazu wykonania konkretnej czynności.

W systemie equity nie ma ławy przysięgłych, tylko jeden sędzia. Natomiast w prawie zwyczajowym jest ława przysięgłych – i odgrywa kluczową rolę w całym postępowaniu (ponieważ każdemu przysługuje prawo do sprawiedliwego procesu, zwłaszcza w sprawach karnych). Ława przysięgłych decyduje o potencjalnej winie oskarżonego w postępowaniach karnych, rolą sędziego jest określenie kary – jeśli ława przysięgłych uzna oskarżonego za winnego.

Jeżeli chodzi o postępowania cywilne, ława przysięgła decyduje kto ma rację w sporze oraz o wysokości należnego zadośćuczynienia stronie poszkodowanej, sędzia może alternatywnie zmniejszyć kwotę zadośćuczynienia. Pomimo istotnej roli ławy przysięgłych w prawie zwyczajowym, sędzia nie jest nieistotny, ponieważ zajmuje się rozstrzygnięciem spraw i oficjalnym tworzeniem prawa – poprzez wydawanie wyroków.

Sędzia również dokonuje wykładni prawa ponieważ aktualnie system prawa zwyczajowego musi brać pod uwagę i funkcjonować w ramach licznych ustawowych aktów prawnych uchwalanych na gruncie prawa spółek, prawa pracy czy prawa podatkowego – a jeśli ustawowy akt prawny jest inny niż był wcześniej, sędzia jest zobowiązany uznać to – nawet jeśli rozstrzygnięcie sprawy jest inne niż wcześniejszy precedens oparty na innym prawie. Zatem sędzia nie tylko wydaje wyroki, lecz również ustanawia precedensy (nie każdy wyrok jest precedensem) oraz zajmuje się wykładnią i ocenia zgodność prawa stanowionego z Konstytucją (kontrola sądowa).

Dlatego widoczną różnicą w zakresie prawa zwyczajowego i equity jest częściowa kodyfikacja aktów prawnych w systemie equity, podczas gdy oficjalna kodyfikacja w systemie prawa zwyczajowego nie występuje tj. ani Kodeks cywilny ani Kodeks handlowy nie istnieją, a system oparty jest na szczegółowych zapisach konkretnych okoliczności faktycznych i ich wykładni w świetle istniejących przepisów i odpowiedniej kwalifikacji i, co za tym idzie, właściwego orzeczenia. Dzisiaj prawo zwyczajowe czasem dostarcza wytycznych i inspiruje do tworzenia i uchwalania nowych przepisów – podobnie jak motywy stworzenia Wielkiej Karty Swobód w 1215.

Rola precedensów

Precedens znany również pod nazwą stare decisis – zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, co do zasady jest zapisem historycznych orzeczeń sądowych dotyczących spraw o podobnych okolicznościach faktycznych i zasadniczo jest wykorzystywany jako podstawa oceny i wykładni sprawy aktualnej i przyszłych spraw. Sędzia decyduje, które precedensy mają zastosowanie do sprawy, którą rozstrzyga – i dlatego każdy prawnik występujący w sądzie w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych musi znać wcześniejsze precedensy, które mogą mieć zastosowanie w toczącej się sprawie i musi umieć wykazać podobieństwa lub różnice – to właśnie ten sposób stosowania prawa jest często uznawany za prawo zwyczajowe – ponieważ powinno gwarantować stabilność i jednolitą linię orzeczniczą. Precedens (z łac. precedens – poprzedzający) to wyrok sądowy mogący wpływać na treść orzeczeń wydawanych w sprawach późniejszych.

W prawie zwyczajowym, prawo precedensów tworzone jest na podstawie wyroków sądowych. Pojęcie anglosaskiego precedensu zawiera w sobie dwa elementy: ratio decidendi i obiter dictum. Ratio decidendi odnosi się do podstaw wyboru konkretnego orzeczenia i mających wpływ propozycji rozstrzygnięcia / orzeczenia co do zagadnień prawnych, podczas gdy obiter dictum odnosi się do propozycji rozstrzygnięcia / orzeczenia co do zagadnień prawnych „w ramach kompetencji sędziego i jego motywów dobrowolnej, sprawiedliwej i bezstronnej oceny sprawy” oraz wyboru właściwych argumentów przemawiających za ostatecznym rozstrzygnięciem.

Zatem ratio decidendi jest co do zasady regułą precedensu i powodem rozstrzygnięcia, które następnie służyło za podstawę przyszłych orzeczeń w podobnych przypadkach. Jest wiążący dla sądów niższej instancji i sądów apelacyjnych, które je ustanowiły do czasu jego unieważnienia. Jednak zasada ta nie jest wiążąca dla Sądów Najwyższych. Obowiązujące zasady zostały szczegółowo określone w regule stare decisis i różnią się w zależności od stanu i części Wielkiej Brytanii. Z kolei obiter dicta, choć nie mają mocy wiążącej, stanowią wartościowe wsparcie dla kolejnych sędziów, a gdy pochodzą od sądów najwyższych, faktycznie wpływają na kształt przyszłego prawa. Precedensy mogą być zmieniane , modyfikowane lub nawet w całości obalane, choć ten ostatni przypadek jest bardzo rzadki.

Prawo zwyczajowe tworzone jest przez sądy na podstawie precedensów, w przeciwieństwie do prawa stanowionego (ustawowego). Nie oznacza to całkowitego wyłączenia prawa ustawowego, nie mniej jednak sądy zawężająco interpretują prawo ustawowe, ponieważ wolą kierować się wcześniejszymi precedensami – biorąc wcześniejsze ratio decidendi i obiter dicta za wytyczne.

Należy zauważyć, że prawa zwyczajowego i equity nie stosuje się na całym terytorium Wielkiej Brytanii – jako że Szkocja i Jersey stanowią oddzielne jurysdykcje – nie wspominając innych krajów Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, gdzie Królowa nadal sprawuje rządy jako oficjalna głowa państwa (Australia i Kanada), jak również nie na całym terytorium Stanów Zjednoczonych, gdzie federalne prawo ustawowe ma zasadniczo pierwszeństwo, ale są stany (jak Luizjana), w których nadal obowiązuje nieznacznie zmodyfikowany Kodeks Napoleona.

System sądownictwa

Prawo zwyczajowe i equity powstały na zupełnie innych gruntach, lecz z upływem czasu zaczęły się nawzajem zbiegać i faktycznie zostały połączone w jeden system prawny Ustawami o orzecznictwie Sądu Najwyższego z lat 1873-1875.

Ustawy te są dość ważnymi aktami prawnymi – często porównywanymi z Wielką Kartą Swobód, ponieważ wprowadziły pojęcie Sądu Najwyższego do anglosaskiego systemu sądownictwa oraz Sąd Apelacyjny. Sąd Najwyższy został podzielony wyżej wymienioną Ustawą na pięć wydziałów:

• Sąd Skarbowy (The Court of the Exchequer)
• Sąd Ławy Królewskiej (The King’s Bench Court)
• Sąd Spraw Pospolitych (The Court of Common Pleas)
• Wydział Kanclerski (The Chancery division), który zajmował się m.in. sprawami gospodarczymi, nieruchomości, sprawami własności przemysłowej oraz spółek handlowych.
• Wydział do spraw rodzinnych i spadkowych, a także do spraw morskich (The Probate, Divorce and Admiralty division) – wydział do spraw rodzinnych i opiekuńczych oraz do spraw morskich. Prawie wszystkie sprawy dotyczące spółek, handlu, biznesu, spraw rodzinnych, spadkowych i z zakresu prawa pracy są regulowane prawem ustawowym.

Wnioski

Zatem każda osoba przybywająca z Wielkiej Brytanii lub Stanów Zjednoczonych na Stary Kontynent może być zaskoczona podobieństwami istniejącymi na Starym Kontynencie, i występowaniem pojęć i podstawowych zasad, które znają i przestrzegają w swoich krajach ojczystych, lecz które tu są zwane inaczej.

Wynika to z faktu, że na Starym Kontynencie jednolity system sądowy istnieje od czasów napoleońskich i praktycznie wszystkie systemy prawne – bez względu na kraj – zostały w większości oparte na zasadach wynikających z Kodeksu Napoleona, a większość istniejących Kodeksów handlowych naśladuje niemiecki kodeks handlowy w zakresie podstawowych zasad – natomiast nie powinno to być zaskoczeniem dla prawników z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych ponieważ Kodeks Napoleona podążał za rzymskimi zasadami prawa – podobnie jak Wielka Karta Swobód.

Podobieństwa te odegrają nawet większą rolę teraz po Brexicie, gdy postanowienia Traktatu Lizbońskiego przestaną obowiązywać Wielką Brytanię, a obecnie nie jest nawet pewne czy postanowienia Konwencji rzymskiej (Rozporządzenia Rzym I i Rzym II) zajmującej się sprawami cywilnymi, handlowymi, publicznymi i prywatnymi nadal będą obowiązywać celem uproszczenia postępowań w innym kraju.

Autorki:

Beata Ordowska
Adwokat Komplementariusz
TGC Corporate Lawyers

Patrycja Kula
Assistant
TGC Corporate Lawyers

Prawo gospodarcze – sprawdź, jak możemy pomóc: