W dniu 28 maja 2018 r. Ministerstwo Sprawiedliwości opublikowało projekt nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, która ma zastąpić poprzednią regulację.
Jak wynika z uzasadnienia projektu – „(…) rozwiązania przyjęte w projektowanej ustawie zmierzają do zwiększenia efektywności narzędzi służących do wymierzenia sankcji podmiotom zbiorowym, zwłaszcza w przypadku zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej, z którą mamy do czynienia w przypadku dużych podmiotów o skomplikowanej strukturze (…)”.
Zdaniem autorów projektu, nowa ustawa jest odpowiedzią na międzynarodowe zobowiązania nałożone na Polskę i wynikające z wiążących Polskę instrumentów prawnych UE i OECD, które nakazują by osoby prawne ponosiły odpowiedzialność na równi z osobami fizycznymi oraz by sankcje za nieprzestrzeganie prawa były proporcjonalne do wagi popełnionego przestępstwa, a kara miała charakter odstraszający.
Jak wynika z obliczeń Ministerstwa Sprawiedliwości, przykładowo w 2015 r. do sądów wpłynęło tylko 14 spraw przeciwko podmiotom zbiorowym, a przeprowadzone analizy wskazują na nieznaczną wysokość kar nakładanych w trybie obowiązującej ustawy, co dowodzi nieefektywności obecnie obowiązujących przepisów.
Podstawowymi założeniami, na których oparta jest proponowana regulacja, a które stanowią jednocześnie zasadniczą różnicę wobec obowiązujących rozwiązań, jest poszerzenie zakresu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych poprzez:
• objęcie nią również aktów uznanych za własne podmiotów zbiorowych wyczerpujących znamiona czynu zabronionego
oraz
• rezygnacja z wymogu uprzedniego uzyskiwania prejudykatu (prawomocnego wyroku skazującego osobę fizyczną).
W tym celu, nowa ustawa, wzorem rozwiązań obowiązujących w prawie francuskim, niemieckim czy austriackim, wprowadzi odpowiedzialność opartą na koncepcji tzw. winy anonimowej. Wedle tej koncepcji odpowiedzialność podmiotu zbiorowego może mieć miejsce w każdym przypadku wykazania w toku postępowania, że czyn zabroniony został popełniony – co stanowi warunek minimum tej odpowiedzialności. Nie jest przy tym wymagane ustalenie konkretnej osoby fizycznej, jako sprawcy przestępstwa.
Podmiot zbiorowy będzie również pociągnięty do odpowiedzialności w sytuacji, w której wiele osób i organów realizuje znamiona czynu zabronionego. Sankcjonowane będą wszelkiego typu sytuacje, w efekcie których podmiot zbiorowy może wygenerować czyn zabroniony w drodze zachowania kolektywnego. W takim przypadku chodzi o niezgodne z wymogami prawa lub oceny rozsądku zarządzanie ryzykiem, czy też braki w zakresie staranności branżowej.
Podmioty zbiorowe odpowiedzialne będą za odpowiednie zabezpieczenie środków o charakterze organizacyjnym, racjonalne delegowanie kompetencji oraz przyjęcie szczególnych reguł kontroli i nadzoru oraz ich stosowanie.
Zgodnie z projektowaną ustawą podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialność w następujących przypadkach:
• czyn zabroniony został popełniony w związku z prowadzoną działalnością, w szczególności jeżeli jego popełnienie wynika z umyślnego działania albo zaniechania,
• niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach,
• dodatkowo w przypadkach wskazanych w projekcie, przesłanką odpowiedzialności będzie tzw. wina w wyborze albo nadzorze oraz wina organizacyjna,
Osoby za których czyny odpowiedzialność poniesie podmiot zbiorowy to m.in. osoby działające na podstawie pełnomocnictwa lub prokury oraz członkowie organu danego podmiotu zbiorowego oraz będące pracownikami podmiotu zbiorowego.
Podmiot zagraniczny poniesie odpowiedzialność wtedy, gdy czyn zabroniony został popełniony w Polsce lub przeciwko interesom polskiej osoby fizycznej lub przeciwko interesom polskiego podmiotu zbiorowego, ewentualnie przeciwko interesom Polski.
Projektowana ustawa wprowadza szeroką definicję czynu zabronionego, zgodnie z którą:
• czyn zabroniony musi się mieścić w ramach działalności podmiotu zbiorowego, czyli dotyczyć może wszystkich kwestii, które obejmuje działalność podmiotu (ustawa nie przewiduje w tej kwestii żadnych wyjątków),
• czyn musi być popełniony – bez znaczenia przy tym pozostaje, czy można ustalić osobę lub organ za ten czyn odpowiedzialny,
• czyn musi pozostawać w bezpośrednim związku z działalnością podmiotu (oznacza to, że podmiot nie poniesie odpowiedzialności za czyny popełnione np. przez osoby fizyczne, które całkowicie niezależnie od tego czynu realizują funkcję organu).
Podmiot zbiorowy będzie mógł się uwolnić od odpowiedzialności obejmującej winę w wyborze albo nadzorze oraz tak zwaną winę organizacyjną, jeśli wszystkie obowiązane organy i osoby uprawnione do działania w imieniu lub w interesie tego podmiotu zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach, w organizacji tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością. Ustawa nie definiuje przy tym pojęcia należytej staranności, przejmując je z art. 355 § 2 Kodeksu cywilnego.
W związku z tym, że projektowana ustawa odnosić się będzie przede wszystkim do przedsiębiorców, zasadne jest odwołanie się do ogólnego wzorca należytej staranności w profesjonalnym obrocie handlowym, czyli wzorca starannego przedsiębiorcy.
W myśl projektowanej ustawy, ciężar dowodu w przedmiocie dochowania należytej staranności spoczywać będzie na podmiocie zbiorowym.
Nowa ustawa znajdzie zastosowanie do podmiotów zbiorowych, a więc przede wszystkim do spółek prawa handlowego – w tym z udziałem Skarbu Państwa i samorządów, ale także do fundacji, stowarzyszeń, przedsiębiorstw państwowych, czy funduszy inwestycyjnych.
Nowa ustawa znajdzie zastosowanie do podmiotów zagranicznych prowadzących w Polsce działalność, a dokładnie będzie dotyczyć przestępstw popełnionych w Polsce przez organ lub członka organu zagranicznego podmiotu zbiorowego.
W projektowanej ustawie wskazane zostały przesłanki, które nie będą stanowić przeszkody w ustaleniu odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Wśród nich przewiduje się wystąpienie okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy czynu zabronionego będącego osobą fizyczną – a zatem zaistnienie okoliczności, o których mowa w art. 17 ustawy – Kodeks postępowania karnego (m.in. przedawnienie odpowiedzialności osoby fizycznej za popełniony czyn).
Dodatkowo, uwagę zwraca szczegółowe unormowanie zasady odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za popełnione czyny wobec osób zgłaszających nieprawidłowości. W przepisach tych uregulowana zatem została instytucja tzw. sygnalistów (z ang: „whistleblower”). Projekt przewiduje ochronę prawną osób, które w interesie publicznym zgłaszają istotne nieprawidłowości w organizacji podmiotu zbiorowego mogące prowadzić do popełnienia czynu zabronionego.
W projekcie przewidziano możliwość skorzystania przez podmiot zbiorowy z dobrowolnego poddania się odpowiedzialności (wyrok skazujący wydany w tym trybie nie będzie podlegać wpisowi do Krajowego Rejestru Karnego). Nowością jest wprowadzenie regulacji umożliwiających pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w przypadku dokonania połączenia, podziału lub przekształcenia. Dotychczasowe regulacje nie normowały tych kwestii w wyraźny sposób.
Projektodawca przewiduje, poszerzony w stosunku do postanowień obecnie obowiązującej ustawy, katalog kar i środków orzekanych wobec podmiotów zbiorowych. Katalog ten zawiera:
• rozwiązanie lub likwidację podmiotu zbiorowego (najsurowsza z przewidywanych kar),
• karę pieniężną do 30 mln PLN,
• zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju wobec podmiotu zbiorowego,
• zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne przez podmiot zbiorowy,
• zakaz korzystania z dotacji lub subwencji przez podmiot zbiorowy,
• zakaz promocji lub reklamy podmiotu zbiorowego.
Należy spodziewać się, że opisywany projekt zmian odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, po przejściu ścieżki legislacyjnej, powinien wejść w życie w ciągu kilku najbliższych miesięcy.
Autor:
Piotr Jakubowski
Senior Associate, Adwokat
TGC Corporate Lawyers
Spory sądowe i arbitrażowe – jak możemy pomóc?
ul. Hrubieszowska 2
01-209 Warszawa
Polska
+48 22 295 33 00
contact@tgc.eu
NIP: 525-22-71-480, KRS: 0000167447,
REGON: 01551820200000. Sąd Rejonowy dla
m.st. Warszawy, XII Wydział Gospodarczy