W związku z pandemią wirusa SARS CoV-2 wielu przedsiębiorców znalazło się w sytuacji, w której nie są w stanie realizować zawartych przez siebie umów handlowych lub też takich trudności doświadczają ich kontrahenci. Stan epidemii oraz wprowadzone przez władze państwowe ograniczenia w życiu publicznym i gospodarczym powodują bowiem niespotykane dotychczas trudności w tym zakresie.
W związku z powyższym istotne dla przedsiębiorców będzie znalezienie rozwiązań, które pozwolą im uniknąć negatywnych konsekwencji związanych z niewykonaniem bądź nienależytym wykonaniem umowy handlowej przez nich samych lub ich partnerów handlowych.
Co do zasady, zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego strona umowy jest zobowiązana do jej należytego wykonania, w przeciwnym razie będzie ponosiła odpowiedzialność odszkodowawczą. Zmiana sytuacji społecznej i gospodarczej nie jest przeważnie usprawiedliwieniem niewywiązywania się z obowiązków umownych. Jednakże, przepisy przewidują możliwość wyłączenia odpowiedzialności odszkodowawczej w sytuacji, gdy strona udowodni, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez nią było spowodowane okolicznościami, za które nie ponosi ona winy.
Wyłączenie odpowiedzialności nastąpi w szczególności wówczas, gdy brak możliwości wykonania zobowiązania będzie wynikać z okoliczności siły wyższej, a więc niespodziewanego zdarzenia, które jest niezależne od woli danej strony umowy, i którego nie można było przewidzieć ani zapobiec jego skutkom.
Wystąpienie pandemii COVID-19 spełnia wyżej wymienione przesłanki, w związku z czym może być uznane za okoliczność stanowiącą siłę wyższą wyłączającą odpowiedzialność odszkodowawczą. Będzie tak w szczególności w tych przypadkach, gdy zawarte umowy nie mogą być realizowane na skutek wystąpienie pandemii COVID-19 lub podjętych przez władze państwowe działań zmierzających do jej przezwyciężania, przy czym obiektywnie umowa mogłaby być wykonana, lecz po stronie kontrahenta zachodzi przeszkoda do jej wykonania spowodowana siłą wyższą. W szczególności będzie to dotyczyć takich sytuacji, w których na skutek pandemii wywiązanie się z przyjętych zobowiązań nie jest możliwe, np. z uwagi na zachorowanie lub kwarantannę pracowników.
W powyższych sytuacjach, aby, strona umowy nie ponosiła odpowiedzialności odszkodowawczej konieczne jest udowodnienie przez nią, iż bezpośrednią przyczyną niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania była siła wyższa oraz to, że strona dochowała należytej staranności w podejmowaniu działań mających na celu wykonanie zobowiązania. Niezbędne będzie także poinformowanie kontrahenta o wystąpieniu przypadku siły wyższej oraz związanej z tym niemożliwości wykonania zobowiązania.
Na takich samych zasadach strona umowy może uwolnić się od obowiązku zapłaty kary umownej zastrzeżonej w umowie handlowej.
Inną sytuacją, w której kontrahent będzie zwolniony z odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania będzie zaistnienie stanu tzw. następczej niemożliwości świadczenia. W przypadku umów wzajemnych, gdy jedno z tych świadczeń stało się niemożliwe do wykonania wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności, wówczas strona, która miała świadczenie to spełnić, nie może żądać od drugiej strony świadczenia, a w sytuacji, gdy je już otrzymała obowiązana jest do jego zwrotu.
W sytuacji zaś, gdy świadczenie jednej ze stron stało się niemożliwe tylko częściowo, strona ta traci prawo do odpowiedniej części świadczenia wzajemnego. Druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.
Ważne jest, że wskutek wykonania prawa odstąpienia od umowy, strony są zobowiązane do zwrotu świadczeń wzajemnych. W związku z tym, każda z nich może powstrzymać się ze zwrotem, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot.
W przypadku gdy nie ma możliwości skorzystać z któregokolwiek z powyższych uprawnień można w związku z epidemią koronawirusa spróbować powołać się na nadzwyczajną zmianę okoliczności, czyli tzw. klauzulę rebus sic stantibus, która umożliwia zmianę treści umowy lub nawet jej rozwiązanie. Żeby jednak skorzystać z tej klauzuli konieczne jest złożenie powództwa w sądzie, w którym żąda się zmiany sposobu wykonania umowy lub wysokości świadczeń albo nawet jej rozwiązania. Warunkami zastosowania klauzuli rebus sic stantibus jest wystąpienie nadzwyczajnej zmiany stosunków, która nie została przewidziana w momencie zawierania umowy, a która uniemożliwia stronie wykonanie umowy bez nadmiernych trudności albo rażących strat.
Za nadzwyczajną zmianę okoliczności jak najbardziej można uznać stan zagrożenia epidemicznego, czy stan epidemii, które zostały obecnie wprowadzone w Polsce, i które spowodowały ograniczenia w prowadzeniu działalności wielu przedsiębiorców, a w konsekwencji znaczne wahania cen, czy brak dostępu do towarów lub usług.
Warto wspomnieć, iż aby uzyskać szybką pomoc państwa w tym zakresie należy wystąpić do sądu z wnioskiem o udzielenie zabezpieczenia roszczenia poprzez np. wstrzymanie obowiązku dokonania zapłaty lub zmniejszenie jej wysokości.
Dużą wadą przedstawionego tu rozwiązania jest jego czasochłonność. Przeprowadzenie postępowania sądowego wymaga czasu i często może minąć kilka lub kilkanaście miesięcy, nim strona uzyska korzystny dla siebie wyrok. Stąd zawsze warto najpierw rozważyć, czy sama umowa nie przewiduje mechanizmów, które mogłyby posłużyć do jej zmiany w sytuacji wystąpienia nadzwyczajnych sytuacji, takich jak pandemia choroby COVID-19.
Zobacz także: Nowa propozycja rządu – wygaszenie umów najmu w galeriach
Przedsiębiorcy często stosują w zawieranych przez siebie umowach klauzule adaptacyjne polegające na automatycznej zmianie postanowień umownych (takich jak np. rozmiar świadczenia, termin jego spełnienia, wymagana jakość) w sytuacji zajścia określonych zdarzeń. Umowa handlowa może zawierać również klauzule renegocjacyjne. Ich sens sprowadza się do nałożenia na obie jej strony obowiązku podjęcia negocjacji w razie zmiany okoliczności wskazanych w tej klauzuli oraz obowiązku współdziałania w celu dostosowania treści umowy do zmienionych okoliczności poprzez np. zmianę terminów realizacji umowy czy rozłożenia świadczeń pieniężnych na raty.
W przypadku braku takiego postanowienia umownego, strona w sytuacji wystąpienia siły wyższej zawsze może również dążyć do rozpoczęcia negocjacji z drugą stroną, powołując się na zasady współżycia społecznego oraz lojalności i uczciwości kupieckiej. Nie bez znaczenia jest też dobro współpracy stron, w szczególności, gdy kontrahenci współpracują ze sobą od dłuższego czasu, a ich współpraca przebiega pomyślnie. W takim przypadku wydaje się, że najrozsądniejszym rozwiązaniem jest dla obu stron jest wypracowanie na czas kryzysu takich rozwiązań, które po jego ustaniu będą umożliwiały dalsze owocne współdziałanie.
Przy analizie umownych rozwiązań przewidzianych na czas sytuacji kryzysowych należy mieć też na uwadze te postanowienia kontraktowe, które modyfikują ogólne reguły odpowiedzialności stron. Może się bowiem zdarzyć, że dana umowa rozszerza bądź ogranicza odpowiedzialność którejś ze stron za dane zdarzenia. Może się nawet zdarzyć, że postanowienia te przewidują, iż dana strona odpowiedzialna jest za wykonanie zobowiązania nawet w przypadku wystąpienia siły wyższej. Występuje to w przypadku tzw. odpowiedzialności gwarancyjnej.
Strony umowy handlowej są zatem uprawnione do samodzielnej zmiany zakresu odpowiedzialności poprzez rozszerzenie bądź zawężenie okoliczności, które prowadzą do ich odpowiedzialności za niewykonanie umowy. Spotkać możemy się z sytuacją, w której umowa zawiera postanowienia umowne dotyczące zarówno definicji siły wyższej jak i dotyczące dodatkowych obowiązków związanych z wystąpieniem określonych okoliczności w trakcie realizacji danej umowy. Aby taka klauzula była skuteczna należy skonstruować ją w sposób jednoznaczny i precyzyjny. W takim przypadku, każdorazowo o wyłączeniu odpowiedzialności odszkodowawczej strony rozstrzygać będą właśnie postanowienia umowne.
Postanowienia umowne regulujące definicję siły wyższej i zwolnienie z odpowiedzialności w przypadku niewykonania / nienależytego wykonania umowy z przyczyn od stron niezależnych znajdą zastosowanie również w sytuacji, gdy przedsiębiorca zawrze umowę pod reżimem prawa obcego.
Warto również pamiętać o przepisach szczególnych, które będą modyfikowały odpowiedzialność na podstawie Kodeksu Cywilnego. Na przykład obowiązująca od 8 marca 2020 r. specustawa dotycząca rozwiązań związanych ze zwalczaniem COVID-19. Zgodnie ze wspomnianą ustawą przewoźnicy nie będą ponosić odpowiedzialności za szkody wyrządzone w związku z działaniami władz mającymi na celu przeciwdziałanie COVID-19, w tym za brak możliwości przewozu wskutek ograniczeń w zakresie przemieszczania się.
Zgodnie z projektem ustawy antykryzysowej także najemcy powierzchni w obiektach handlowych o powierzchni sprzedaży powyżej 2000m2 zostaną zwolnieni z odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, jeżeli było wynikiem zakazu lub ograniczenia działalności najemcy wydanego na podstawie przepisów prawa, a najemca działalności tej nie prowadził w okresie objętym zakazem lub ograniczeniem.
Ponadto, projekt ustawy antykryzysowej przewiduje uprawnienie Zamawiającego do uzgodnienia z Wykonawcą zmiany warunków umowy dotyczących kary umownej w sytuacji, gdy wystąpienie COVID-19 wpłynęło na należyte wykonanie umowy w sprawie zamówienia publicznego.
Resumując, warto w każdym przypadku przeanalizować poszczególne zapisy umowy, aby czy to na ich podstawie, czy też na podstawie zasad kodeksowych, znaleźć rozwiązanie umożliwiające przeciwdziałanie negatywnym skutkom epidemii koronawirusa.
Autorzy:
Grzegorz Witczak
Director of the Commercial Law and Property Department, Advocate
TGC Corporate Lawyers
Michał Fatek
Aplikant radcowski
TGC Corporate Lawyers
Klaudia Szatan
Junior Associate
TGC Corporate Lawyers
Prawo gospodarcze – sprawdź, jak możemy pomóc:
ul. Hrubieszowska 2
01-209 Warszawa
Polska
+48 22 295 33 00
contact@tgc.eu
NIP: 525-22-71-480, KRS: 0000167447,
REGON: 01551820200000. Sąd Rejonowy dla
m.st. Warszawy, XII Wydział Gospodarczy