Postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego

Możliwość złożenia wniosku o wyłączenie sędziego stanowi jedno z fundamentalnych uprawnień, służących zagwarantowaniu stronom prawa do sprawiedliwego procesu oraz bezstronności i niezawisłości składu orzekającego.

Zgodnie z art. 49 kodeksu postępowania cywilnego sąd wyłącza sędziego na wniosek strony, jeśli istnieje okoliczność, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Z literalnego brzmienia omawianego przepisu wydaje się więc oczywistym, że wniosek o wyłączenie sędziego może zostać złożony bez żadnych ograniczeń przez każdy podmiot będący stroną postępowania cywilnego. W praktyce złożenie skutecznego wniosku o wyłączenie sędziego jest jednak sprawą skomplikowaną.

Zasady regulujące wniosek o wyłączenie sędziego

Wniosek o wyłączenie sędziego nie jest co prawda czynnością procesową szczególnie obwarowaną formalnościami, lecz istnieje w ramach tego postępowania kilka istotnych zasad, których należy się trzymać.

Z grupy wymagań formalnych, regulujących wniosek o wyłączenie sędziego, a wynikających wprost z przepisów kodeksu postępowania cywilnego wynika, że wnioskodawca powinien obligatoryjnie wskazać przyczyny uzasadniające wniosek, a w przypadku, gdy sprawa jest w toku – również uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się mu znana dopiero po przystąpieniu do rozprawy. Ponadto, w przypadku złożenia wniosku na piśmie, musi ono spełniać wszystkie obligatoryjne wymogi formalne pisma procesowego.

Obowiązek wskazania tożsamości sędziów

Mniej oczywisty, niewynikający bowiem z literalnego brzmienia przepisów regulujących instytucję wyłączenia sędziego, lecz orzecznictwa, jest wymóg dotyczący konieczności wskazania we wniosku z imienia i nazwiska sędziego, którego wyłączenia domaga się strona. Nie jest zatem wystarczające wskazanie funkcji pełnionej przez danego sędziego lub nawet najdokładniejsze opisanie cech personalnych przez niego posiadanych.

Sprawa nieco się komplikuje w przypadku, gdy wniosek dotyczy wielu sędziów (zazwyczaj całego składu orzekającego lub wszystkich sędziów orzekających w danym sądzie). W takim wypadku wnioskodawca nie może poprzestać na wskazaniu imienia i nazwiska każdego z sędziów z osobna, lecz musi również wskazać zindywidualizowane, w stosunku do każdego z nich, przyczyny wyłączenia.

Dodatkowy wymóg formalny pojawia się w przypadku złożenia wniosku o wyłączenie wszystkich sędziów sądu apelacyjnego, który podlega rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy, a więc musi zostać złożony przez adwokata lub radcę prawnego.

Niedochowanie wymagań formalnych wniosku

Podstawową konsekwencją wystąpienia braków lub niedokładności w tym zakresie jest uniemożliwienie nadania wnioskowi właściwego biegu, co oznacza, że zachodzi podstawa do wszczęcia tzw. postępowania naprawczego. W takim przypadku przewodniczący wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia wniosku, do jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodnia. Należy przy tym podkreślić, że dopiero od chwili skutecznego – wolnego od wad formalnych – złożenia wniosku o wyłączenie sędziego sędzia staje się iudex suspectus.

Ostatnim rozstrzygnięciem sądu w przedmiocie wadliwie złożonego wniosku o wyłączenie sędziego może być jego odrzucenie, które miałoby miejsce w dwóch przypadkach:

• ponownego złożenia wniosku o wyłączenie sędziego opartego na tych samych okolicznościach;
• opartych wyłącznie na okolicznościach związanych z rozstrzygnięciem przez sąd o dowodach.

Przypadki uzasadniające wyłączenie sędziego

Należy przyjąć, że podstawę wniosku o wyłączenie sędziego stanowi uzasadnione przekonanie strony, że sędzia nie będzie w danej sprawie bezstronny. Niewystarczające będzie jednak subiektywne odczucie strony, niepotwierdzone żadnymi konkretnymi faktami wskazującymi na zagrożenie bezstronności sędziego w poddanej jego rozstrzygnięciu w sprawie. Aby wniosek o wyłączenie sędziego był skuteczny, okoliczności podnoszone przez stronę w jego treści powinny w sposób obiektywny rzutować na sędziowską bezstronność, co oznacza konieczność wykluczenia tych ocen stron, które nie znajdują oparcia w faktach i w sposób nieuprawniony pozbawiałyby sędziego możliwości rozstrzygnięcia przydzielonej mu sprawy.

Ustawodawca nie przedstawił enumeratywnego wyliczenia przypadków uzasadniających wyłączenie sędziego. Tym samym można jedynie pokusić się o przykładowe przedstawienie sytuacji, które najczęściej i w sposób zazwyczaj ewidentny wiążą się z zagrożeniem bezstronności uzasadniającym wyłączenie sędziego na podstawie art. 49 k.p.c., a są to przede wszystkim:

• istnienie między sędzią a stroną procesu stosunków o charakterze osobistym, towarzysko-służbowym, koleżeńskim lub powstałych na tle kontaktów małżonka sędziego – profesjonalnego pełnomocnika ze stronami, czy związanych z emocjonalnym stosunkiem sędziego do określonej kategorii spraw, choćby na tle osobistej jego krzywdy czy urazu;
• okazywanie przez sędziego negatywnego stosunku do strony przez np. pogardliwe komentowanie jakości jej pism procesowych;
• zatrudnienie przez stronę (zazwyczaj spółkę) członka najbliższej rodziny sędziego;
• wyrażenie opinii o niezakończonej sprawie w środkach masowego przekazu;
• uporczywe uchylanie pytań strony czy jej pełnomocnika do świadka lub biegłego;
• sytuacja, w której jako świadek w procesie miałby wystąpić krewny sędziego;
• sytuacja, w której sędzia utrzymuje regularne kontakty zawodowe ze stroną;
• udzielanie przez sędziego stronie nieodpłatnej lub odpłatnej pomocy prawnej – powodem wyłączenia jest sama możliwość wyrobienia sobie przez sędziego poglądu na sprawę, w której choćby pro bono udzieliłby stronie pomocy;
• sytuacja, w której sędzia poza procesem i zakresem obowiązków służbowych poznał okoliczności rozpoznawanej sprawy.

Przypadki, które nie będą uzasadniały wyłączenia sędziego

Natomiast, do sytuacji, które nie będą uzasadniały wyłączenia sędziego należeć będą przede wszystkim:

• zarzut prowadzenia przez sędziego procesu z naruszeniem prawa materialnego lub procesowego, względnie opieszale, tj. w taki sposób, który prowadzi do twierdzenia o naruszenia prawa strony do rozpoznania jej sprawy w rozsądnym terminie – takie stanowisko wynika z możliwości sanowania działania lub zaniechania sędziego w ramach środków odwoławczych;
• wcześniejsze prowadzenie innej sprawy strony aktualnie toczącego się procesu, niezależnie od subiektywnych odczuć tej strony co do trafności wcześniejszego rozstrzygnięcia;
• wcześniejsze składanie przez stronę wniosków o wyłączenie sędziego w poprzednich jej procesach (przed tym samym składem sędziowskim).

Dyscyplinarna odpowiedzialność sędziego

Stosownie do ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych sędzia odpowiada dyscyplinarnie za przewinienia służbowe, w tym m.in. za oczywistą i rażącą obrazę przepisów prawa, działania lub zaniechania mogące uniemożliwić lub istotnie utrudnić funkcjonowanie organu wymiaru sprawiedliwości czy uchybienie godności urzędu. W orzecznictwie sądu dyscyplinarnego słusznie się podnosi, że przewinieniem dyscyplinarnym, podlegającym karze, w zależności od okoliczności, może zostać uznane niewyłączenie się przez sędziego z urzędu i prowadzenie postępowania, pomimo ziszczenia się przesłanek do wyłączenia sędziego na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego. W razie wystąpienia przewinienia sędziemu dopuszczającemu się deliktu dyscyplinarnego grożą następujące kary:

• upomnienia,
• nagany,
• obniżenia wynagrodzenia zasadniczego,
• kary pieniężnej, a nawet
• usunięcia z zajmowanej pozycji,
• przeniesienia na inne miejsce służbowe,
• złożenia sędziego z urzędu.

Wymiar i rodzaj kary zależą każdorazowo od odnośnego stanu faktycznego, a w szczególności od stopnia winy sędziego.

Dopuszczalność wyłączenia arbitra

Z analogicznych przyczyn jak sędziego, strona może żądać wyłączenia arbitra rozpatrującego jej sprawę przed sądem arbitrażowym. Służy to zapewnieniu bezstronności i niezależności arbitra od stron. W odróżnieniu od postępowania sądowo-cywilnego arbiter ponadto może zostać wyłączony, gdy nie ma kwalifikacji określonych w umowie stron. Istotnym ograniczeniem w stosunku do procedury z art. 49 k.p.c. jest natomiast okoliczność, iż wyłączenia arbitra (którego strona sama powołała lub w powołaniu, którego uczestniczyła) może ona żądać tylko z przyczyn, o których się dowiedziała po jego powołaniu.

Autor:

Paweł Góra
Radca Prawny
TGC Corporate Lawyers

Spory sądowe i arbitrażowe – sprawdź, jak możemy pomóc: