Zmiany w prawie spadkowym w 2023 roku

W 2023 r. w życie weszły dwie nowelizacje Kodeksu cywilnego dotyczące prawa spadkowego. Pierwszy pakiet zmian był rezultatem wprowadzenia do porządku prawnego nowej instytucji – fundacji rodzinnej. Drugi polegał na uproszczeniu i doprecyzowaniu obowiązujących przepisów, tak by lepiej odpowiadały zmieniającym się realiom prawnym oraz rosnącym potrzebom społecznym.

Zmiany Kodeksu cywilnego obowiązujące od 22 maja 2023 roku

Zmiany te wynikają z wejścia w życie przepisów dotyczących instytucji fundacji rodzinnej. Nowelizacja przepisów Kodeksu cywilnego umożliwiła fundacjom rodzinnym dziedziczenie testamentowe. Nowe regulacje przewidują zdolność do dziedziczenia fundacji rodzinnej ustanowionej przez spadkodawcę w testamencie, jeżeli zostanie wpisana do rejestru fundacji w terminie dwóch lat od dnia ogłoszenia testamentu.

Zmienione zostały również regulacje instytucji zachowku, którego ustalenie będzie odtąd wymagało doliczenia do spadku mienia wniesionego przez spadkodawcę do fundacji rodzinnej jako fundusz założycielski, jak również mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Dodatkowo uprawniony do zachowku będzie musiał zaliczyć na należny mu zachowek korzyści majątkowe lub majątek uzyskany z fundacji rodzinnej ustanowionej przez spadkodawcę. Inne zmiany w instytucji zachowku, które weszły w życie wraz z przepisami dotyczącymi fundacji rodzinnej, obejmują rozszerzenie kręgu podmiotów odpowiedzialnych za zachowek (m.in. fundacja rodzinna oraz osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej), oraz możliwość rozłożenia zachowku na raty, jego obniżenia lub odroczenia płatności.

Nowe przepisy są niejasne i dodatkowo komplikują, już i tak bardzo złożone, zasady obliczania zachowku.

Nowe przepisy zmieniły także zasady dotyczące zrzeczenia się dziedziczenia. Dotychczas przyszły spadkobiorca mógł zawrzeć umowę, na mocy której zrzekał się dziedziczenia po osobie, z którą podpisywał tę umowę (dotyczyło to dziedziczenia ustawowego). W takim przypadku spadkobierca zostawał wyłączony od dziedziczenia ustawowego i nie był uprawniony do zachowku.

Natomiast zgodnie z nowymi regulacjami, umowa o zrzeczenie się dziedziczenia może obejmować zrzeczenie się wyłącznie prawa do zachowku w całości lub w części. Nowe przepisy kodeksu cywilnego dopuszczają też wprost możliwość zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść innej osoby, przy czym w takim przypadku zrzeczenie się odniesie skutek, tylko o ile osoba na rzecz której nastąpiło zrzeczenie będzie dziedziczyć.

Zmiany Kodeksu cywilnego obowiązujące od 15 listopada 2023 roku

Nowelizacja przepisów Kodeksu cywilnego wprowadziła do katalogu osób niegodnych dziedziczenia dwie nowe kategorie okoliczności, pozwalające sądowi na uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Uznanie za niegodnego jest równoznaczne z pozbawieniem takiej osoby wszelkich korzyści ze spadku po spadkodawcy. Zgodnie z nowymi regulacjami, spadkobiercę będzie można uznać za niegodnego także wtedy, jeżeli:

• uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
• uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Kolejny obszar zmian dotyczy kręgu spadkobierców ustawowych, który dość mocno ograniczono. W najdalszej kolejności (tj. wówczas gdy spadkodawca nie ma spadkobierców z najbliższej rodziny, tj. dzieci, wnuków, prawnuków, rodziców, rodzeństwa lub zstępnych rodzeństwa), przed nowelizacją do spadku byli powołani dziadkowie spadkodawcy i ich wszyscy zstępni, czyli dzieci, wnuki i prawnuki wszystkich sióstr i braci ciotecznych/stryjecznych. Do spadku otwartego od 15 listopada 2023 r. w ostatnim kręgu powołani będą tylko dziadkowie, dzieci dziadków oraz ich dzieci, czyli najdalszym krewnym który może dziedziczyć jest brat/siostra cioteczna/stryjeczna spadkodawcy. W związku z tym, wyłączeni z dziedziczenia zostaną dalsi zstępni dziadków spadkodawcy, którzy często nie utrzymują jakiegokolwiek kontaktu ze spadkodawcą czy jego rodziną.

Kluczową zmianą jest uproszczenie procedury odrzucenia spadku przez rodziców w imieniu dzieci. Dotychczas rodzice musieli uzyskać zgodę sądu opiekuńczego przed złożeniem oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka. Od 15 listopada 2023 r. wystarczy, że rodzic złoży oświadczenie przed notariuszem lub w sądzie, bez uprzedniego zezwolenia sądu opiekuńczego. Będzie to możliwe pod warunkiem, że dziecko zostało powołane do spadku w wyniku uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, a drugi rodzic wyrazi zgodę na dokonanie tej czynności, a ponadto wszystkie dzieci odrzucą ten spadek (pełnoletnie i małoletnie). W imieniu małoletnich oświadczenie o odrzuceniu trzeba będzie więc złożyć łącznie, zaś dzieci pełnoletnie powinny to zrobić wcześniej.

Opisane powyżej zmiany dotyczą również spadków otwartych przed 15 listopada 2023 r., jednak tylko wtedy, gdy sześciomiesięczny termin na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku jeszcze nie upłynął.

W przypadku jednak, gdy dziecko dziedziczy w pierwszej kolejności – nadal wymagana będzie zgoda sądu. Zgoda sądu będzie również konieczna, gdy drugi z rodziców, któremu przysługuje władza rodzicielska, nie wyrazi zgody na odrzucenie spadku.

Po wejściu w życie nowelizacji, dla zachowania przez spadkobiercę ustawowego sześciomiesięcznego terminu do odebrania przez sąd oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczające będzie złożenie w tym terminie wniosku do sądu. Jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wymaga zezwolenia sądu, bieg terminu do złożenia oświadczenia ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w tym przedmiocie, co wcześniej nie wynikało wprost z przepisów lecz z orzecznictwa Sądu Najwyższego.

Znowelizowane przepisy prawa spadkowego powinny ułatwić załatwianie niektórych spraw spadkowych. W szczególności pozytywnie należy ocenić regulacje umożliwiające odrzucenie spadku przez rodziców w imieniu dziecka bez konieczności uzyskiwania zgody sądu opiekuńczego. Z drugiej strony ograniczenie kręgu spadkobierców może być dyskusyjne, gdyż w przypadku osób niemających dzieci ani rodzeństwa, może prowadzić do nabycia majątku przez gminę, z pominięciem dalszej rodziny, z którą spadkodawca mógł żyć w bliskich relacjach. W takiej sytuacji jedynym wyjściem będzie sporządzenie testamentu.

Kodeks cywilny – sprawdź, jak możemy pomóc: